Cavanşir |
|
Cavanşirin xalça üzərində toxunmuş portreti |
|
Cavanşirin hakimiyyəti ərəfəsində Qafqaz Albaniyasında siyasi vəziyyətEramızdan qabaq IV əsrdə, bəlkə də daha əvvəl
Azərbaycan Respublikasının indiki ərazisində Albaniya, yaxud hazırda adlandırıldığı kimi,
Qafqaz Albaniyası deyilən bir dövlət yaranır. Albaniya dövləti
Qafqazda və
Ön Asiyada baş verən hadisələrdə fəal şəkildə iştirak edir. VII əsrdə
Qafqaz Albaniyası öz ağır günlərini yaşayır. Cənubdan Sasani İranı hücum çəkərək, xristianlığı qəbul etmiş
Qafqaz Albaniyasında zərdüştiliyi yenidən bərpa etmək istəyir, Qərbdən
Bizans təzyiq göstərərək,
Alban kilsəsini öz nəzarətinə almağa çalışır, şimaldan türk-
xəzərlər ölkəyə soxulmağa can atır, cənubdan isə
ərəblər Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.s.) yeni və yenilməz dini ilə yürüş edirdilər.
Ərəblərlə son döyüşlərdə gənc alban şahzadəsi,
Girdman çayının sahillərində yerləşən eyniadlı feodal vilayətinin hakimi Mehrani Qriqor Varazın oğlu Cavanşir
Sasanilərlə birgə döyüşə girir.
Girdman hakimliyinin əsası
Sasanilərdən qaçmış
Mehran adlı bir şəxs tərəfindən qoyulmuşdu.
Mehranilərin zərdüştiliyə etiqad etmələrinə baxmayaraq və bəlkə də elə buna görə onlar qısa bir müddətdə öz nüfuzlarını bütün Albaniyaya yayaraq, hətta paytaxtı da
Bərdəyə köçürməyə müvəffəq olmuşdular. Vəziyyətin sabitləşməsinə yalnız uzun illərdən bəri davam edən
İran-
Bizans müharibələri mane olurdu.
Qafqaz Albaniyası bu dövlətlər arasında döyüş meydanına çevrilmişdi.
623-cü ildə
Qafqaz Albaniyasına Bizans imperatoru
İraklinin, sonra isə onun müttəfiqi xəzər xaqanının qoşunları soxulur. Bizanslılar və
xəzərlər Qafqazdakı
Naxçıvan,
Tiflis və digər şəhərləri tuturlar.
Qazakada onlar məşhur atəşpərəst məbədlərini uçurur. Albaniyada möhkəmlənən xəzərlər
Qəbələni özlərinin inzibati mərkəzlərinə çevirirlər. Məğlubiyyətə uğradıqdan sonra da
xəzərlərin çoxusu
Qafqaz Albaniyasında qalırlar.
628-ci ildə
İranla Bizans arasında sülh müqaviləsi imzalanır. Bu müqaviləyə görə,
Ermənistan Bizansın, Albaniya
Sasanilərinin tabeliyinə keçir,
Gürcüstansa müstəqillik qazanır. İmperator
İrakli öz qoşunu ilə
Girdman vilayətinə gəlir,
Varaz Qriqora xristianlığı qəbul etdirir və bütün ölkədə kilsələrin tikintisinə imkan yaradır. Gürcü xronikalarında göstərilir ki, imperator
İrakli, əslində, təkcə Varaza deyil, "onun bütün xalqına" xristianlığı qəbul etdirmişdi.
Mehranilər arasında ilk olaraq məhz Varazar bütün Albaniyanın knyazı tituluna layiq görülür.
Alban çarı Cavanşir tunc buxurdan VII əsr
[1] (Orijinalı
Sankt-Peterburqda Dövlət Ermitaj Muzeyində, kopyası isə
Bakıda Azərbaycan Tarix Muzeyində saxlanılır.)
Bizansla müharibədə zəifləmiş
Sasanilər ərəblərin hücumu qarşısında çox böyük çətinliklə dayanır. Ərəblərə qarşı mübarizədə, qeyd etdiyimiz kimi,
Varaz Qriqorun oğlu Cavanşirin başçılığı ilə alban qoşunları da iştirak edir. Alban tarixçisi
Moisey Kalankatlı xəbər verir ki, Cavanşir 7 il sərasər öz dəstəsi ilə ərəblərə qarşı döyüşmüş, özünü cəsur əsgər, istedadlı sərkərdə kimi göstərmişdi.
636-cı ildə
Sasanilərin qədim paytaxtı
Mədain yaxınlığında
farslarla ərəblər arasında daha bir döyüş olur. Bu, ərəblərdən ötrü olduqca əhəmiyyətli bir döyüş idi. Sasani sərkərdəsi Rüstəmin komandanlığı altında 80 minlik
Atropatena ordusunun tərkibində Cavanşirin dəstəsi də vuruşurdu. Fars ordusu bu döyüşdə məğlubiyyətə uğrayır, Cavanşirin dəstəsi isə
Atropatenaya doğru çəkilir.
Tarixi salnamələr Cavanşirin bu döyüşdən sonra da bir neçə parlaq qələbə qazandığını göstərir.
İran şahənşahı Yezdəgerd Cavanşirin xüsusi xidmətlərini nəzərə alaraq, "ona dəstəsinin önündə aparmaq üçün bayraq, zil səsli şeypurlar, iki qızıl mizraq və qızıl suyuna çəkilmiş qalxanlar verir. Şahənşah Cavanşiri bütün qoşun başçılarından əziz tutur. Onu qiymətli daş-qaşlarla işlənmiş qızıl kəmərlə, qızıl dəstəkli qılıncla, qızıl qolbaqla və çox gözəl bir tacla mükafatlandırır. Həmçinin ona mirvari və incilərlə bəzə-dilmiş bazubənd verir, sinəsinə bir neçə can mirvari düzür." Cavanşir daha bir neçə döyüşdə iştirak edəndən sonra anlayır ki,
Sasanilərin hökmranlığına çox qalmır və elə həmin il Vətəninə qayıdır. Alban tarixçisinin dediyi kimi, "düz yeddi il Cavanşir bu ağır döyüşlərdə iştirak edir. İki ağır yara alandan sonra onlarla vidalaşır". Az sonra isə əvvəlki Alban çarlarının müstəqil dövlətlərini yada salaraq,o öz ölkəsini heç kəsə tabe etdirməmək fikrinə düşür."
639-cu ildə ərəblər tərəfindən darmadağın olunmuş Sasani qoşunlarının tör-töküntüləri onun ölkəsinə girmək istəyəndə Cavanşir
gürcülər və
Sünik (
Zəngəzur) vilayətinin hakimi ilə ittifaqda onlarla gərgin döyüşə girir. Tarixçilər onun bu döyüşdə göstərdiyi igidliyi belə qeyd edirlər: " O məşhur qoşun başçısı Qeqmazini şəxsən məğlub etdi. O özü və qoşunu əllərində qılınc onlarda (farslarda) dəhşətli bir vahimə doğurdular. Onlardan xeyli əsir, at, qatır başqa qənimətlər alaraq, geri döndülər. Onlar dağlarda yenə qarşılaşdılar və qələbə yenə ona qismət oldu."
Farslar hiylə işlədib, Cavanşirin qohumlarını əsir alır və yenə Albaniyanın hüdudlarına soxulurlar. Nəhayət, Cavanşir onlar üzərində tam və qəti qələbə çala bilir. Bundan sonra Cavanşir
Sünik knyazının qızına evlənir. Lakin Albaniyanın müstəqilliyini uzun müddət əldə saxlamaq Cavanşirə nəsib olmur.
654-cü ildə ərəblər xəlifə Osmanın sərkərdəsi Salmai ibi-Rəbiənin başçılığı ilə Albaniyaya soxulurlar. Onların bəzi dəstələri hətta
Qəbələ,
Şəki və
Dərbəndə qədər irəliləyir.
Dərbənddə
xəzərlər onların yolunu kəsib, qabağa buraxmırlar. Ərəblər
Dərbəndin hüdudlarından çıxarkən yerli əhali şəhərin darvazalarını bərk-bərk qapayır, "xəzər xaqanı isə onları öz süvari dəstələri ilə qarşılayır." Beləliklə, dörd min ərəb döyüşçüsü məhv edilir.
Qafqaz Albaniyası tarixi üzrə tanınmış mütəxəssis
Kamilla Treverin dediyinə görə, "görünür, ərəblər Albaniyanı öz tabeliyinə keçirməkdə çox maraqlı idilər. Çünki bu ölkə şimalda xəzərlərlə, cənubda
Atropatena ( bu ölkə də hələlik onların tabeliyinə tam keçməmişdi) arasında yerləşirdi.
Ön Asiyadan Şimali
Qafqaza,
Volqaya və cənubi rus çöllərinə aparan ticarət yolları da buradan keçirdi. Bundan başqa ölkənin təbii sərvətləri və yeraltı metal ehtiyatları da zəngin idi."
Cavanşirin II Konstantin ilə əlaqələriXəlifə
Əlinin zamanında daxili ziddiyyətlər xilafəti ciddi şəkildə zəiflədir və bundan istifadə edən Cavanşir vergiləri ödəməkdən imtina edir. Albaniyanın müstəqilliyi üçün indi artıq birbaşa təhlükə xəzərlər və bizanslılar tərəfindən gözlənilirdi. O,
Bizans imperatoru
II Konstantinlə məktublaşır və bir neçə dəfə onunla görüşür. Cavanşir alban xalqını öz himayəsinə götürməyi ondan xahiş edir və
II Konstantin bu təklifi böyük sevinc hissi ilə qarşılayır. O, Cavanşiri
Girdman hökmdarı və Albaniya knyazı adlandıraraq, ona öz xəzinəsindən qiymətli hədiyyələr göndərir. Alban tarixçisi Moisey Kalankatlının yazdığına körə," O, Cavanşirə gözəl hədiyyələr- söykənəcəyi qızılla işlənmiş gümüş taxtlar, qızılı saplarla toxunmuş libaslar, özünün açdığı mirvari ilə bəzənmiş qılınc . . . göndərdi. Ona Aqvan (qrabarca Alban sözünün təhrifi) çarlığının hüdudlarındakı bütün kəndlər üzərində irsi hakimiyyət hüququ verdi." Həmin dövr üçün Bizansla yaxınlaşma siyasəti özünü doğruldurdu.
Moisey Kalankatlının da yazdığı kimi, ölkənin sərhədləri indi "
İberiya hüdudlarından xonların (
xəzərlər) darvazalarına və
Araz çayına qədər uzanırdı".
Cavanşirin Xəzərlərlə münasibətiBizansla müqavilə bağlandıqdan iki il sonra Albaniya
xəzərlərin hücumuna məruz qalır.
Xəzərlər Kürə qədər çatır,
Qafqaz albanlarının birləşmiş qüvvələrindən layiqli cavab alaraq, Albaniya hüdudlarından çıxmalı olurlar. Bir neçə il sonra
xəzərlər yenidən hücuma keçir və bu dəfə
Araza qədər irəliləyirlər. Cavanşir onlarla danışığa getməyə məcbur olur.
Kürün sahilində onlar xəzər xaqanı ilə görüşürlər. Görüş sülh müqaviləsi ilə başa çatır. Bu sənədə görə,
xəzərlər əsir götürdükləri albanları geri qaytarır, Cavanşirsə xəzər xaqanının qızı ilə evlənir.